نوحه‌خوانی در همدان و سمنان
نوحه‌خوانی در همدان
همدان از شهرهای غربی، کوهستانی و سردسیر ایران، دارای پیشینه‌ای به قدمت نخستین پایتخت شاهنشاهی آن (مادها) و بزرگترین فتح مسلمانان در قرون اولیه اسلامی پس از فتح نهاوند است که در بسیاری دوره‌های تاریخی، پایتخت ایران بوده است. این شهر دارای زیباترین الحان مذهبی به کار رفته در عزاداری سنتی همچون دیگر مناطق ایران می‌باشد.
موسیقی به کار رفته در آیین‌های این شهر منطبق با ردیف دستگاهی ایرانی بوده و بیشترین سهم تعداد ۹۴ نوحه ضبط شده این منطقه به آواز ابوعطا با ۱۸، آواز دشتی با ۱۷، و دستگاه‌های همایون و چهارگاه، هرکدام با ۱۴ نمونه می‌رسد که البته نمونه‌های اجراشده در دو دستگاه نیز در ۷۲ نمونه برگزیده این کتاب آورده شده است.
استفاده از اشعاری با مصرع‌های بلند و کوتاه که مصرع‌های کوتاه در پی مصاریع بلند می‌آیند و اوزان عروضی که دارای دم یک‌بیتی و ادامه‌هایی با بندهای دوبیتی هم قافیه با دم آن، دو نوع عمده نوحه‌خوانی همدان را تشکیل می‌دهند که اغلب در گوشه درآمد هر دستگاه به مانند تصانیف و نوحه‌های قدیم و بالعکسِ الحان جدیدتر اجرا می‌گردد.
بسیاری از این نمونه‌ها با ضرب‌آهنگی کند و نزدیک به فضای نوحه‌های واحد، مشترک با نوحه‌های دیگر شهرها می‌باشند به عنوان مثال ضرب‌آهنگ نوحه "زینب درآ ز خیمه" آرام‌تر از اجرای آن در شهرهایی چون تهران، شازند و... است. اما نوحه‌های خاص همدان دارای الحانی متفاوت و بیشتر با اشعاری از "مرحوم محجوب همدانی" از قوی‌ترین نوحه‌سرایان ایران خوانده می‌شود.
برخورداری از ریتم بسیار آرام با ضرب‌آهنگی چون پیش‌خوانی‌های تعزیه در بسیاری از نوحه‌ها، که معمولاً قبل از دیگر نوحه‌ها خوانده می‌شوند از دیگر ویژگی‌های نوحه‌خوانی همدان است.
به مانند بسیاری مکاتب اصیل آوازی، ادای برخی از حروف ساکن در نوحه‌های این شهر، با ضمه یا کسره از جمله "می‌روم" به شکل "می‌رومُ" برای نشستن شعر روی موسیقی همراه است که این‌گونه ادا کاربردی در اجراهای تصانیف و نوحه‌های دوره‌های اخیر ندارد.
از دیگر ویژگی‌های نوحه‌خوانی در این منطقه، وجود ریشه‌های مشترک موسیقایی برخی نوحه‌های آن با نغمات شادیانه زردشتیان و فرودهای الحان بومی خراسانی و همچنین نوحه‌های "عربی - فارسی" به مانند اغلب نوحه‌های منطقه خوزستان است که از ابیات عربی در کنار ابیات فارسی در نوحه‌ها استفاده می‌شود.
تداول لهجه محلی در ادای کلمات نوحه‌ها، بسیار است و تلفظ واژه‌های "ک" و "گ" در کلمات، با چسباندن قسمت میانی زبان به سقف دهان صورت می‌پذیرد و اجرای "ضمه"ها اغلب به صورت "کسره - ضمه" به مانند کلمه " گوهر" به شکل " گِوهر" می‌باشد.
نوحه‌خوانی در سمنان
سمنان از مناطق کویری ایران واقع در جنوب رشته‌کوه البرز و شمال دشت کویر است و اغلب مردم آن مسلمان شیعی‌مذهب می‌باشند.
این شهر دارای بکرترین الحان مذهبی در انواع مختلف و با پیشنه‌ای طولانی است که مانند دیگرنقاط ایران در معیارهایی چون فواصل، گردش نغمات، ریتم و... منطبق با ردیف دستگاهی موسیقی ایران می‌باشد. محتوای نغماتی این کتاب شامل ۷۲ نمونه برگزیده از نوحه‌خوانی اصیل این شهر، از بین ۲۶۷ نمونه ضبط شده در اسفندماه سال ۱۳۹۰ می‌باشد که معیار انتخابشان در ابتدا اصالت نغماتی و در ادامه تنوع الحان، اوزان و راویان آن‌هاست.
پرکاربردترین نغمات ایرانی این نوحه‌ها به ترتیب متعلق به آواز ابوعطا با ۴۷ نمونه، آواز دشتی با ۴۰ نمونه، دستگاه شور با ۳۵ نمونه و دستگاه چهارگاه با ۳۴ نمونه است و دستگاه راست‌پنجگاه، آوازهای بیات اصفهان و کردبیات نیز فاقد نوحه‌ای در خود می‌باشند.
از بین ۳۰ نوحه دودم نیز دستگاه چهارگاه با ۲۲ نمونه دارای بیشترین سهم است و آوازهای ابوعطا، افشاری، دشتی، دستگاه شور و گوشه رهاب نیز مابقی آن‌ها را در بر گرفته است.
از ویژگی‌های نوحه‌های اصیل این شهر، دعای نوحه‌سرا برای خود، شیعیان، عزاداران، نوحه‌خوان و... در بندهای پایانی بسیاری از نوحه‌ها (با ریشه‌ای تاریخی در انواع الحان مذهبی به ویژه نوحه و تعزیه‌خوانی در ایران) می‌باشد.
به مانند دیگر نقاط ایران اجرای نوحه‌های "یکی - دوتایی" که نیمی از هرمصرع آن یک‌بار و نیم دیگر دوبار خوانده می‌شود و همچنین نوحه‌های "دوتا - سه‌تایی" و حتی "یکی - سه‌تایی" در سمنان نیز کاربردی فراوان دارد.
گونه‌ای سینه‌زنی متداولِ این شهر، مشهور به "ثلاث" دارای ریتمی سه‌ضربی است که ضرب‌آهنگ اول با دودست، دوم با دست راست و سوم با دست چپ بر سینه نواخته می‌شود.
دسته "حسن‌چوب" عنوان نوعی عزاداری رایج در سمنان و سرخه است که عزاداران در ایام محرم و شهادت امام حسن مجتبی(ع) با دست‌گرفتن دوعدد سنگ یا چوب، به نواخت آن‌ها در سرضرب‌های نوحه‌هایی عموماً سه‌ضربی (دوضرب اول خمیده و ضرب سوم بالای سر) می‌پردازند.
نوحه‌های "عربی - فارسی" که برخی ابیاتشان عربی و برخی فارسی و رایج در استان خوزستان است، در سمنان نیز رواج دارد.
از گونه‌های متفاوت نوحه‌خوانی این منطقه، "نوحه‌های دعا و سلام آخر هر مجلس" است که محتوای برخی ادعیه‌ها در غالب نوحه به همراه سینه‌زنی در پایان مجالس اجرا می‌شود. از این بین می‌توان به نوحه‌های صلوات چهارده‌معصوم و یا نوحه‌های سلام به امام حسین(ع)، امام رضا(ع) و امام زمان(ع) با روی نمودن به سوی کربلا، مشهد و قبله اشاره نمود که این شیوه در مناطق معدودی از جمله شهرهای استان کرمان دیده شده است.
از دیگر ویژگی‌های نوحه‌خوانی سمنان، ادای برخی کلمات توسط برخی مداحان با لهجه محلی و روستایی است. به عنوان مثال در نمونه‌ای کلمه "ابَاالفضل" را "ابِاالفضل" و یا "خیمه‌گاه عترت" را " خیمه‌گای عترت" گفته‌اند و این موارد بیشتر در نقاط غربی ایران متداول است.
بسیاری نوحه‌های اصیل این منطقه متعلق به دوران جنگ تحمیلی است که در شعر آن‌ها اشاره‌هایی به آن دوران نیز شده است.
خوانش نوحه‌هایی در دستگاه‌های مختلف توسط راویان این منطقه از دیگرویژگی‌های نوحه‌خوانی سمنان است. به عنوان مثال نوحه "به‌به چه اباالفضلی که شد جبرئیل ثناگویش" را نوحه‌خوانی در دستگاه چهارگاه و دیگران در دستگاه سه‌گاه و یا شورعرب خوانده‌اند که از این قبیل، نمونه‌های بسیاری موجود است.
